1000 Stemmen vol op het orgel

Hoe zal dat geklonken hebben daar in het bovenvertrek in Jeruzalem? De leerlingen van Jezus komen, sinds hun Heer niet meer op aarde is,, samen in de ruimte om te bidden samen met de vrouwen “en met Maria, de moeder van Jezus en met zijn broers” (Handelingen 1, vers 13 en 14). De evangelist Lucas schrijft dat plotseling een geluid klinkt “als van een hevige windvlaag” (Handelingen 2, vers 2). Vlammen als vuurtongen plaatsen zich op de mensen waarna een ieder “op luide toon” begint met spreken. Iedere keer weer fascineert mij dit beeld dat Lucas zo beeldend neerzet, alsof alle sensoren in ogen en oren geraakt moet worden met al die stemmen die tegelijk anders klinken.

1000 musici

De Oostenrijkse componist Gustav Mahler (1860-1911) heeft op eigen wijze die gebeurtenis daar in Jeruzalem willen verklanken in zijn 8^e symfonie die in 1910 in première is gegaan. De ondertitel van de symfonie luidt: “Symphonie der Tausend”. Niet door Mahler bedacht, maar door degene die deze symfonie op de premièredag aankondigde. Er waren meer dan 1000 musici op het podium: een flink uit de kluiten gewassen orkest met diverse bij elkaar gesprokkelde koren.
Het werk is verdeeld in twee delen. Het tweede deel bevat de slotscène van Faust II van de Duitse auteur Goethe. Het eerste deel waar ik mijn aandacht op richt, begint met een in de partituur kaarsrecht geschreven krachtig geluid, vol op het orgel om zo te zeggen, waarnaar de massale koorzang in vallende kwarten losbarst: “Veni Creator Spiritus” – Kom Schepper Heilige Geest.

Hieronder een voorbeeld: het Maarschalkerweerd begint volop waarna het koor inzet.

Hymne van Maurus

Deze beginwoorden “Veni Creator spiritus” horen bij een eeuwenoude hymne waarvan de oorsprong niet heel zeker is. De Latijnse tekst wordt toegeschreven aan Hrabanus Maurus die speciaal voor een kerkelijke synode in Aken in 809 n.C. de tekst heeft geschreven. Het lied is in meerdere variaties overgeleverd. Tijdens de kroning van koning Charles III zaterdag 6 mei jl. is een dergelijke variant gezongen. De oorspronkelijke versie bestaat uit zeven strofen ingedeeld naar de zeven typeringen van de Geest in Jesaja 11, vers 12 (NBV21): wijsheid en inzicht, kracht en verstandig beleid, kennis en ontzag en Zijn rusten op de mens.

Stort liefde in onze harten

Mahler heeft niet de complete tekst van Hrabanus Maurus verklankt. Hij heeft een keuze gemaakt waaronder deze zinnen die ik in vertaling citeer:  

“Kom, Schepper, Heilige Geest,
Bezoek de geesten der Uwen.” […]
“De levende bron, vuur, liefde,
en balsem van de ziel”
“Schenk ons de kracht om de zwakheid
van ons lichaam te overwinnen.
Laat licht schijnen voor onze zinnen,
stort liefde in onze harten.”

Slotregels:
“God de Vader zij eer,
en de Zoon die van de doden opstond,
en de Vertrooster
in der eeuwen eeuwigheid.”

Es-klank

Het werk begint dus op vol volume. Het orgel speelt een open zwiepend Es-akkoord. Daarmee verwijst Mahler naar de opening van de opera “Das Rheingold” van Richard Wagner (1813-1883). Mahler had grote bewondering voor het werk van zijn Duitse collega. Regelmatig citeert hij Wagner in zijn composities. Zo ook Das Rheingold: deze opera begint met zacht brommende contrabassen die een langgerekte Es (e-mol) laten horen. De hoorns vallen in met klimmende nootjes waarmee de wereld aan het licht wordt gebracht.
Hieronder een voorbeeld:

Het begin van de 8^e symfonie met dezelfde Es-klank laat het licht van de Geest gelijk flink schijnen: de honderden geoefende kelen bezingen strak en luid de komst van de Geest.

Geluidsgolf

Een uitvoering van dit werk heb ik een keer mogen meemaken in het Amsterdamse Concertgebouw. Daar waren toen geen 1000 zangers en muzikanten. In ieder geval wel genoeg om de hoorder omver te blazen. Het Maarschalkerweerd-orgel dreunde alles open en de rest volgde als een grote geluidsgolf zo de zaal in. Mahler wilde dat bereiken. In het jaar 1906 waar hij deze symfonie in acht (!) weken heeft gecomponeerd, gegrepen als hij was door “spiritus creator” (Schepper Geest) en een “bliksemachtig visioen” kreeg, schrijft hij in een brief:

“Je moet je voorstellen alsof het universum tot klinken komt. Het zijn geen menselijke stemmen meer, maar draaiende zonnen en planeten. Deze symfonie is mijn geschenk aan de hele natie… Dit werk schenkt alleen maar vreugde.”

Gustav Mahler

Mahler meet zijn werk kosmische dimensies toe. Zo veelomvattend ziet de componist de werking van de Geest van God “dat alles uit zijn voegen moet barsten”. De Geest is voor Mahler de bron van leven, vuur, liefde en geestelijke zalving.  

Dorstlesser

Met Pinksteren laat de Geest definitief van zich horen, in het groot en in het klein. Hoe dat geklonken zou hebben daar die bewuste dag in Jeruzalem, dat zullen we nooit weten. Of dat met een windvlaag was zoals in Handelingen 2 of 1000 stemmen zoals bij Mahler, of met de kracht van troost en liefde, van aangesproken worden op je mens-zijn voor God in een eenvoudige bovenkamer ergens ter wereld – de Geest zal niet meer wijken. Tot het moment komt dat de Geest zélf roept: “Kom!” Zo lezen we in het visioen van Johannes op Patmos: “‘Kom!’ Laat wie luistert zeggen: ‘Kom!’ Laat wie dorst heeft komen; laat wie dat wil vrij drinken van het water dat leven geeft.” (Openbaring 22, vers 17 NBV21)

Het Pinksterfeest is als een dorstlesser voor al die 1000en in de schepping, in de mensen, in harten en zielen: vervul ons met hemelse genade.

Robert-Jan van Amstel, een paar dagen voor Pinksteren 2023
(bovenstaande tekst is gepubliceerd in Confessioneel-Credo, 18 mei 2023, jg.135 nr/10)

Op Spotify en andere streamingdiensten als Apple Music en YouTube Music vind je diverse uitvoeringen van deze 8e symfonie. Een hele fraaie vind ik de opname van de Berliner Philharmoniker onder leiding van hun toenmalige chefdirigent Sir Simon Rattle: