Mijn liefde voor muziek (3) – Parsifal

“Onverminderd worstelt de mensheid met liefde, angst en verlies.” Deze grote woorden trekken mijn aandacht in de Volkskrant , alweer een tijdje geleden, klik hier. Ze staan er ter introductie van een artikel over de

Amerikaanse en veel gelauwerde filosofe Martha Nussbaum.  Zij is een hartstochtelijk pleiter voor de “zachte krachten”. Het belang van kunst, taal, geschiedenis en filosofie kan voor haar niet genoeg benadrukt worden.
Schoonheid, troost, levenswijsheid,  aandacht voor het wonderlijke vormen voor mij een klankbord en oase te midden van het soms rauwe, pijnlijke, harde en onverschillige leven.

Samenvatting van het leven

Heb je dat weleens bij jezelf bedacht dat jij als mens onverminderd worstelt met liefde, angst en verlies? Ik vind het een sterke samenvatting van het menselijk leven. Draait het in wezen niet om deze drie woorden, liefde, angst en verlies in het leven van alledag, het heden, het verleden, de toekomst?

Als 19jarige zou ik anders tegen deze samenvatting aankijken dan nu als 48jarige. Toch vermoed ik dat in mijn onderbewustzijn meer hiervan begreep, toen ik een opera voor het eerst in mijn leven gehoord had. Opera lijkt misschien op een hoop muzikaal gekrakeel en -gil.  Echter, de diepere lagen in de verhalen en vooral ook in de muziek maken opera tot een Fundgrube voor psychologische doorzichten. Hoe dan ook, eerst maar mijn prille ervaringen met opera in 1992.

Goede Vrijdag 1992

Als jongeling kreeg ik de smaak van concertbezoek pakken nadat ik met klasgenoten voor het eerst in het Concertgebouw was geweest, klik hier. Hoewel ik wel zeer van popmuziek houd, ging ik in plaats van popconcerten van Nirvana of Michael Jackson , naar operavoorstellingen. Het was niet mijn eerste opera-opvoering toen ik in april van 1992, op Goede Vrijdag, het Amsterdamse Concertgebouw bezocht. Daar werd de opera Parsifal van Richard Wagner (1813-1883) uitgevoerd. Dat gebeurde concertant tijdens de VARA Matinee in de Grote Zaal. Dus: geen toneel-aankleding of acteerwerk door de zangers of decorstukken, wel zangers en een groot orkest en dito koor.

Ik kende dus geen enkele noot van dit werk, laat staan dat ik het verhaal van Parsifal ooit had gehoord. Om alvast wat thuis te raken in het verhaal: Klik hier om meer te lezen over de inhoud van deze opera. Als je  niet bekend bent met de materie, dan heeft het wat meer aandacht nodig.

Open pellen van een melodie

Om 16:00 uur begon akte 1. Dirigent Edo de Waart zwaaide de openingsmuziek open. Een langgerekte melodie klonk op. Deze is in de trant van de Italiaanse componist Vincenzo Bellini voor wie Wagner bewondering had. De openingsmelodie (het zogenoemde Avondmaalsmotief) van de opera is langzaam en uitgerekt.
In deze ene melodie waar een vloeiende beweging zit van laag naar hoog en weer terug, zit de complete opera verstopt. Ik zou kunnen zeggen: de rest van de ruim 4 uur durende opera pelt de componist deze wonderlijke melodie helemaal open en doet er fantastische dingen mee.

Een foto van de partituur, pagina 1, ingezoomd op de violen en celli.

Ik laat je de melodie horen: voor muzieknotatie en achtergronden, klik hier voor meer info omtrent de muziek van de opera.
Hieronder een geluidsfragment waar je de bovenstaande noten hoort:

Met beeld en geluid waar je de hele prélude kunt horen:

Even verderop in de prélude – het geloofsmotief uiteindelijk culminerend in het hoogtepunt:

Muziek die mijn leven verandert

Om 22:30u op die bewuste Goede Vrijdagavond klonk het slotakkoord in majeur, als spiegel van de ouverture van akte 1.  Het was een hele zit, dat zeker. De muziek is mij als toen 19jarige blijven me boeien op de één of andere manier.
Terugblikkend kan ik zeggen, dat deze muziek mijn leven veranderde met de intensiteit van een spirituele/religieuze ervaring. Het orkestrale kleurenpalet is intens, troostend, eerlijk, oprecht, recht door zee, irritant langzaam en mateloos aantrekkelijk. Was het Gods stem die ik hoorde in bepaalde passages van de muziek? Waren de kippenvelmomenten zoals het moment dat de ridders de zaal verlaten na viering van brood en wijn? Waren het de woorden van het koor tijdens het brooddelen: “die Liebe lebt”?
Muziek uitleggen blijft lastig. Of zoals Picasso eens zei, dat kunst uitleggen hetzelfde is als “schudden aan de verkeerde boom”.

Thematiek van Parsifal

De thematiek van de opera Parsifal is op deze noemer te brengen: de mens vindt zijn/haar bestemming na omzwervingen, pijn en teleurstellingen. Of om met de eerder genoemde filosofe Nussbaum te zeggen: ieder mens worstelt onverminderd met liefde, angst en verlies.

De existentiële thematiek die volop in de opera’s van Wagner voorkomt, ben ik na verloop van tijd steeds beter gaan begrijpen en waarderen. Wagners werk kent een aantal rode draden waarvan de volgende in vraagvorm een heel belangrijke is:

“Wie verlost mij van het chaotische en corrupte van het leven?”

De wereld draagt chaos in zich mee, omdat macht corrumpeert, jaloezie mensen verscheurt en geld hebzucht voedt. Het doet me denken aan de beginwoorden van de Bijbel, het boek Genesis waar de Geest van God zweeft over het tohoewabohoe, het wanordelijke en het chaotische (Genesis 1)
Als God spreekt “Licht!” dan begint de verlossing van alle leven, bevrijd uit de duisternis en dood. Dezelfde kracht van verlossing alsook opoffering door een mens voor de goede zaak en tot slot de zichzelf gevende, onvoorwaardelijke liefde vormen sterke ingrediënten voor de opera’s van Wagner.

Staalkaart

Wagner maakt een menselijke staalkaart van pijn en verwondingen in Parsifal: de oerschreeuw van Kundry, alsof ze een gewond dier is, verlangend naar verlossing. De gevoelens van spijt die Parsifal heeft als hij hoort dat zijn moeder Herzeleide van verdriet is gestorven, omdat hij haar verlaten heeft. Of wat te denken van de haat die in tovenaar Klingsor raast jegens het clubje ‘lapzwansen’ van de riddergemeenschap waaruit hij zelf verstoten is…

Troost van muziek

Voor de mensen en voor de samenleving die gewond en gebutst zijn door het leven, laat Wagner klokken luiden, wordt het brood gebroken en de wijn gedeeld, het genezende licht van de Graal laat hij schijnen, de bloemen op de wei gaan bloeien op Goede Vrijdag, de dag waarop christenen de kruisiging en de dood van Jezus Christus herdenken. Allemaal getoonzet met sublieme muziek.

Wat ik vooral knap vind is hoe Wagner het orkest een ‘verdiept en versterkend’ verhaal laat vertellen ten opzichte van wat op het toneel gebeurt. De instrumentale delen van deze opera zijn verbluffend.

Een voorbeeld, want de muziek spreekt voor zichzelf.

Als je het fragment start, dan hoor je de bas-bariton zingen in de rol van de wijze ridder Gurnemanz. De man in de bruine leren dierenvellen is Parsifal. Gurnemanz is er helemaal van overtuigd dat Parsifal de riddergemeenschap kan steunen bij de genezing van hun koning Amfortas.
Dan zingt Gurnemanz die mystieke woorden “Zur Raum wird hier die Zeit” (“de tijd wordt hier een ruimte”) en klinkt de Transformatiemuziek uit de orkestbak.

Transformatiemuziek

Hier is Wagner op z’n best: op geraffineerde wijze worden jij en ik meegenomen naar een wereld die anders, vrediger, mooier is dan de gewone alledaagse, vlakke wereld.
Wagner laat allerlei stukjes horen uit de grote hoofdmelodie. Triomfantelijke trompetten laten zich gelden door de opmaat van verlangen naar genezing. Gelijk worden ze getemperd en gedempt door de neergaande tonen in de violen en het roepen in de houtblazers. Het reiken naar het goddelijke wordt steeds weer verstoord door schuld en egoïsme.  Ik vind het magisch hoe Wagner zo subtiel met muziek allerlei emoties en existentiële lurven weet te raken. Voor de een is dat een thuis komen zoals voor mij, voor de ander blijft deze muziek op afstand.

Lente in de muziek

De muziek van de doorgewinterde operacomponist Wagner brengt opnieuw de lente in de klassieke muziek van die tijd, rond 1882. De muzikale taal van het orkest is bijna transcendent te noemen, de werkelijkheid overstijgend. De thematieken van leven en dood, schuld en vergeving, hemels licht en aardse duisternis, vriendschap en haat, liefde en lust, vroomheid en liederlijkheid,  pijn en vreugde, verlangen en wanhoop hebben allemaal een plek in het verhaal.

Wagner weet zo goed het onderbewuste van de mens te bereiken met de inzet van het orkest, de klankkleur, het zo doordacht spelen met toonsoorten waardoor jouw en mijn hersenen op andere gedachte worden gebracht.

Schoonheid en heelheid

De onverminderde worsteling van de mens met liefde, angst en verlies zal pas met de laatste adem van de mens eindigen.  Is dat sombermans om zo te denken?
Ik vind het realistisch, eerlijk én uitnodigend om juist te midden van de worstelingen oog te hebben voor schoonheid en heelheid.
In de opera Parsifal komen heelheid en schoonheid vooral muzikaal tot uitdrukking als de Graal wordt beschenen met hemels licht.  De Graal waarmee volgens het verhaal het bloed van Jezus werd opgevangen toen Hij aan het kruis werd doorstoken met de punt van een speer, is een teken van verzoening en eeuwig leven geworden.
Het moment dat de ridders het Avondmaal vieren en de Graal verbinding maakt met het aardse en het bovenaardse is muzikaal zeer fijngevoelig en mystiek op muziek gezet door Wagner.

Luister en geniet:

Over het Avondmaalsritueel dat de ridders hier vieren met allerlei bijzondere knipogen naar het Laatste Avondmaal dat Jezus Christus vierde met zijn leerlingen, is veel geschreven. Da’s iets voor een andere blog. Het is fascinerend hoe Wagner eigen accenten legt in de betekenis van Jezus’ gave in de tekens van brood en wijn.

Schoonheid is inspannend. Ik was moe na de Parsifal-uitvoering in het Concertgebouw. Er zit bijna 30 jaar tussen Goede Vrijdag toen en nu. De muziek van Wagner heeft  mij nooit meer losgelaten en is onder mijn huid gekropen.

Robert-Jan van Amstel, Goede Vrijdag 2 april 2021; update: 14 april 2022

Overzicht van de blogserie: “Mijn liefde voor muziek”:
deel 1, klik hier
deel 2, klik hier,
deel 4 “Wagner in Bayreuth”, in voorbereiding.
deel 5 “Sonotheologie” en volgende blogdelen zijn in voorbereiding.