Passie en Pasen in de kunst (5) – Picasso

Stof van de ziel blazen

Door de kunst wordt het stof van ons dagelijks leven van onze ziel geblazen, zo zei de Spaanse schilder Pablo Picasso (1881-1973). Hij heeft met zijn beeldhouw- en schilderkunst vele kunstenaars geïnspireerd, mede door een belangrijke bijdrage te leveren aan de moderne kunst waarvan het kubisme er één is. Het kubisme is te herkennen aan het gebruik van geometrische vormen als bol, kegel en vierkant in een driedimensionale setting. De schilder kijkt met een nieuw perspectief, o.a. de waarneming met één oog waarmee dieptewerking anders is. Probeer dat meer eens uit.
Daarnaast heeft Picasso veel bijgedragen aan het expressionisme waar de innerlijke visie en emoties van de kunstenaar ongegeneerd alle ruimte krijgt op het schilderdoek.

Afkeer

Het schilderij van Picasso dat ik hier de aandacht wil brengen, werkt ook met die wat vervreemdende perspectieven alsook met het expressieve  en het kubistische. Daarbij: het wil het stof van de ziel blazen.

 

We zien wat menselijke gedaanten, dobbelstenen, kledingstukken, doeken, speren, feestartikelen, de zon met een zonnebril, de maan die vooral groen uitslaat. Bepaalde figuren zijn groot afgebeeld, andere weer kleiner tot heel klein, zoals de ridder op het paard en de figuur die op een ladder een spijker timmert. Lichaamsdelen als benen zitten niet op de plek waar we die verwachten. Hoofden van dieren zoals een stier of een bidsprinkhaan zitten op de plaats waar we een mensenhoofd zouden zien. Kijken we naar een kleurrijk toneelbeeld voordat het doek sluit?

Het schilderij roept iets van afkeer bij mij op. Zeker als ik de titel van het kunstwerk in ogenschouw neem: Crucifixión, kruisiging in het Spaans, uit het jaar 1930 (50 x 65 cm; olieverf op canvas). Het gaat hier om een voorstelling van de kruisiging van Jezus Christus op Golgotha tijdens Goede Vrijdag.

Boeiend

De meeste klassieke schilderijen die ik ken waar het indringende verhaal van Jezus’ lijden en sterven aan het kruis wordt afgebeeld kennen ordening, verstilling, schoonheid en eerbied. Picasso geeft er een heel eigen draai aan waardoor ik mij in eerste instantie wil afsluiten voor wat ik zie. Tegelijk boeit dit schilderij mij enorm. Als ik er wat langer naar kijk, opent het letterlijk nieuwe doorkijkjes in de betekenis van Jezus’ sterven aan het kruis.

Veelbewogen leven

Als atheïst en communist heeft Picasso diverse kunst-, religieuze en filosofische tradities bevraagd en op zijn manier en perspectief (!) ingepast in zijn kunst. Letterlijk duizenden kunstwerken heeft hij uit zijn handen en hart laten komen. Toen hij als jongeling in Parijs woonde, verbrandde hij een paar van zijn werken om het warm te krijgen tijdens de koude winter, en nóg is er ontzettend veel van zijn kunst zien.

Hij heeft een veelbewogen leven achter de rug waar armoede en verlieservaringen de eerste decennia van zijn ziel hebben gestempeld. Het dood van zijn zus Conchita toen hij 14 jaar was, de Spaans-Amerikaanse oorlog in 1898 die vele slachtoffers eiste, en een goede vriend die zelfmoord  pleegde in 1901 wegens een ingewikkelde liefde, hebben grote invloed gehad op de manier waarop Picasso naar de werkelijkheid keek. Er was behoorlijk wat stof neergedaald op de ziel van de kunstenaar, zo zou ik kunnen zeggen.

Atheïsme

Zijn atheïsme ofwel zijn ontkenning dat er een god is, kreeg voeding na de dood van zijn zusje. Hij had God gebeden tijdens het heftige ziekbed van zijn zus: als Hij Conchita zou laten leven, dan zou Pablo stoppen met schilderen. Hij wilde dus zelfs zijn talent opofferen. Zij overleed toch en dat was voor Picasso reden om Gods bestaan voor altijd te ontkennen. De thematiek van niet-verhoorde gebeden heeft iets ontregelends…

Rafaël en Grünewald

De existentiële thema’s lijden en dood zijn gezien de ingrijpende gebeurtenissen onderdeel gebleven van Picasso’s denkwereld. Eén van zijn grootste fascinaties was het lijdensverhaal van Jezus van Nazareth. Hij kwam ermee in aanraking door de studie van de kunstgeschiedenis. Briljante kunstenaars als Matthias Grünewald (1470-1528) en zijn beschilderde altaarstuk in Isenheim (1510-1515) alsook Rafaël (1483-1520) kregen zijn aandacht.

Rafaël heeft een prachtig schilderij gemaakt met Jezus aan het kruis (De Kruisiging, 1502-1503) waar perfecte geometrische verhoudingen en gebruik van kleuren het oog strelen.

Het schilderij van Rafaël alsook Grünewalds altaarstuk zijn de inspiratiebron geweest voor Picasso’s schildering van Jezus’ kruisdood.

Twee kanten

Het lijdensverhaal van Christus die vooral in de Stille Week voor Pasen en op Goede Vrijdag wordt gelezen, laat de kunstenaar Picasso twee kanten zien: gruwelijk geweld tegen een mens én de vernieuwing van het leven; te midden van veel doodsheid is opstanding mogelijk, heeft het leven nieuwe kansen. Dat zien we terug in zijn schilderij uit 1930.

Laten we er nog een keer naar kijken:

Gelijk valt op, dat het kruis en Jezus zelf in zwart-wit-grijs-grauw zijn ‘gekleurd’, juist te midden van de andere aandacht opzuigende typische Picasso-kleuren van blauw, helder oranje, geel en goud die vooral emoties willen laten zien.

Het kruis en Jezus’ hoofd, zonder enige expressie vergeleken met de andere gezichten, staan meer op de achtergrond en is relatief klein. Da’s opvallend, want meestal staat de kruisdood van Jezus op de voorgrond als dé kern van het verhaal. Dat zet mij als kijker, als gelovige aan het denken: welke plek heeft de kruisdood van Jezus Christus in mijn geloofsleven en zingeving?

Maria van Magdala

Mijn aandacht wordt getrokken naar de figuur met de open mond en zichtbare tanden in hetzelfde grijze gebied. Dat is Maria van Magdala die hevig treurt. Dat zien we ook op het altaarstuk van Grünewald waar zij het hoofd achterover heeft geslagen (scroll nog even naar boven), vervuld van totale ontreddering en diep verdriet.

Verder zien we in Picasso’s schilderij aan de voet van het kruis, onderaan de ladder twee kleine hoofden, net zo rond als Jezus’ hoofd. Zijn die twee de andere gekruisigden (hun kruizen zien we uiterst links en rechts op het schilderij) of verwijzen die hoofden naar Adam en Eva als de gevallen mens, de zondeval die Jezus Christus door zijn dood teniet doet?

Duister en licht

Links en rechts zien we de zon en de maan, zoals we die ook zien in het eerder genoemde schilderij van Rafaël. Picasso laat de maan verduisterd zien, de zon lijkt te lachen met een zonnebril. In de duisternis hangt Jezus (Matteüs 27, vers 47) en tegelijk denk ik aan de woorden van Jezus dat Hij licht is van de wereld (Johannes 8, vers 12) Het licht laat zich niet wegdrukken de dood in. Is er een verbinding te leggen met Psalm 2, vers 4: “Die in de hemel troont lacht, de Heer spot hen”?

We zien de dobbelstenen waarmee de Romeinse soldaten dobbelden om de kleren van Jezus (Lucas 23, vers 34) te verdelen. Ook zien we één van hen, die in verschillend gelijktijdig perspectief van klein (de stierenvechter op het paard) en groot (de stierenkop of het stuur van een fiets) prikt in de zij van Jezus (Johannes 19, vers 34) óf de spons met zure wijn brengt naar de mond van Jezus (Marcus 15, vers 36).

Vraag van het kunstwerk

Picasso weet nog steeds stof van zielen te blazen zoals met dit rauwe schilderij. De vraag die het kunstwerk mij stelt in deze periode van lijdenstijd, de Stille Week op weg naar Goede Vrijdag en Pasen is deze: hoe reageer ik als mens wanneer anderen geweld wordt aangedaan en hoe houd ik het geloof dat God in Jezus Christus het leven sterker laat zijn dan alle dood?

ds. Robert-Jan van Amstel, 31 maart 2021

Bovenstaand artikel wordt (ingekort) gepubliceerd in het blad Confessioneel-Credo, jaargang 133, nr. 7, uitgave 2 april 2021; een uitgave van de Confessionele Beweging.

Eerdere afleveringen van de serie “Passie en Pasen in de kunst”, zijn via deze link te vinden, klik hier