Sta je weleens stil bij de vraag hoe jij jouw eten zoals je eigen avondmaaltijd bereidt en zelf beleeft? Het is de praktijk van alledag en wellicht heb je dit al duizenden keren gedaan: driemaal daags je lichaam de nodige voeding geven. Je smeert je brood of eet een cracker. Je schilt de piepers of kookt de rijst. Groente koken met eventueel vlees(vervanger) of vis erbij. Je gaat aan tafel, alleen, samen, met je gezin. Bid je nog voor het eten en/of daarna? Wat zeg je dan tot God? Samen eten is een vorm van ontmoeting en herbergt de ervaring van gemeenschap en delen. Ofwel: samen bewust zijn dat wat op je bord ligt, niet zomaar uit de hemel komt vallen.
Voorbereiding op het Heilig Avondmaal
Hoe bereid je voor op dat ándere avondmaal, op zondag in de kerk? Met een groepje van kerkenraadsleden, diakenen en organist van de Alexanderkerk hebben we ons eerder dit jaar bezonnen op het Avondmaal. O..a. deze antwoorden kwamen op die vraag over de voorbereiding: “Eigenlijk bereid ik me nooit voor op het Avondmaal” Of: “Ik mis de aandacht voor het avondmaal de zondag de week ervoor.”
Om de eigen voorbereiding op de Maaltijd van de Heer op gang te brengen of te houden of om te bezinnen waar het om gaat in het Avondmaal, noem ik twee vragen:
“Waarom en wat vieren we tijdens het Heilig Avondmaal?” en
“Hoe vieren we dat ‘wat’ in de eredienst?”
Avondmaalsmijding
Voor ik die vragen bespreek, wil ik eerst steentje in de schoen benoemen: namelijk de Avondmaalsmijding. We lezen één van de kernteksten in de Bijbel waar het Avondmaal wordt gevierd in een christelijke gemeente: 1 Korintiërs 11, vers 17-34a, klik hier en scroll naar vers 17 . Als je deze verzen leest, dan klinkt het vertrouwelijk over Jezus die het brood breekt als zijn lichaam en de wijn als het nieuwe verbond. Als je verder leest, dan voel je misschien de graat in je keel. Namelijk, dat je jezelf een oordeel kunt eten. Ik ken het uit mijn familie. Ik hoor het in diverse streng-christelijke kringen, dat het Avondmaal gemeden wordt: “Ben ik het waard om aan tafel te zijn bij Christus?”
Terwijl dit helemaal geen graat hoeft te zijn. Want: je eet jezelf een oordeel, wanneer je als rijke voorrang opeist ten koste van armen, slaven, minderbedeelden, zieken, mensen die leven in (volstrekte) afhankelijkheid.
Rijken hadden de buik vol, de armen niet
Stel je het volgende door: de praktijk in de christelijke gemeente te Korinte bestond uit regelmatig een uitgebreide maaltijd hebben tijdens de kerkdienst. Niet zoals wij doen als wij het Avondmaal vieren in de Alexanderkerk met een stukje brood en slokje rode wijn. Daar in Korinte was men gewend om een gewone maaltijd te houden aan het einde van de dag, dus met recht een avondmaal.
In Korinte komt dus de gemeente bij elkaar in een groot gebouw of in een huis ergens in de stad. De voorganger leidt de eredienst. Tijdens de viering worden brood of andersoortige voedingsmiddelen gegeten en wijn gedronken. Echter, de rijken hadden hun buik al vol geschranst. Daarbij was het alcoholpromillage in hun bloed behoorlijk toegenomen.
Voor werkers en slaven die vaak pas later aanschoven vanwege het werk overdag, bleef dus niet zoveel meer over. In de ogen van Paulus is dat onrechtvaardig en niet eerlijk. Met zulk inhalig gedrag eet je jezelf inderdaad een oordeel, aldus Paulus, omdat je dat eten-ten-koste-van-de-ander uiteindelijk hebt te verantwoorden voor God. Want, om met Spreuken 22, vers 2 te zeggen:
Een arme en een rijke hebben dit gemeen:
de HEER heeft hen beiden gemaakt
Iedereen mag meedoen
Wat Paulus voor ogen heeft, is geen Avondmaalsmijding omdat je je niet waard zou voelen aan tafel zitten van de Verlosser. Het gaat erom, wanneer het brood en de wijn gedeeld worden in de Naam van Jezus Christus, dat iedereen evenveel krijgt. Ieder mens die deelneemt aan het feest van Zijn dood en opstanding is gelijk in de ogen van Jezus, niemand uitgezonderd. Ik vind dat een prachtig uitgangspunt wanneer we als Alexanderkerkgemeente de Maaltijd van de Heer vieren.
Wát vieren we met Avondmaal?
In mijn theologische boekenkast staan diverse dikke pillen over het Avondmaal. Er valt zoveel te zeggen over het “wat” dat we vieren. Door de naderende dood van Jezus krijgt zijn laatste avondmaaltijd (tijdens Pesach) een bijzondere betekenis. Jezus zegt zijn leerlingen dat hun verbondenheid met hem niet zal ophouden bij zijn dood. Het brood en de wijn die hij aan zijn leerlingen geeft, staan voor zijn lichaam en zijn bloed. Beide zijn symbool voor zijn leven dat Hij aan het kruis geeft en weer krijgt na de dood.
We gedenken als gemeente tijdens het Avondmaal steeds opnieuw het werk en de persoon van Jezus Christus en breder: de heilsgeschiedenis – de rode draad van Gods geschiedenis met mensen.
Heilsgeschiedenis in 12 punten
De heilsgeschiedenis, die dus niet precies samenvalt met de seculiere geschiedschrijving, zou je in volgende punten kunnen uittekenen; met deze opsomming is een bibliotheek aan boeken geschreven, het gaat om het idee:
- schepping door God >> Adam/Eva >> de val van de mens >> verbond met Noach en later met Abraham
- bevrijding en uittocht van het volk Israël uit Egypte (Pesach!) >> intocht in het door God beloofde land vloeiende van melk en honing
- ondanks de trouw van God blijft het volk ontrouw >> de afgoderij/afkering van God >> Babylonische Ballingschap.
- de Ballingschap is o.a. een periode van het overdenken van de zonde; wat kan recht gezet worden tussen jou en God, tussen jou en je medemens.
- de messias zal komen >> Jezus Christus
- Jezus breekt zelf het brood en deelt de wijn met zijn discipelen tijdens de avond van het verraad door Judas
- Jezus sterft aan het kruis op Golgotha >> vergeving van zonde; heilig Godslam; verzoening, genade
- na drie dagen staat Hij op uit de dood >> het eeuwige leven,
- de hemelvaart van Jezus >> Christus Koning
- belofte van Gods terugkeer en de nieuwe hemel en de nieuwe aarde (maranatha = kom spoedig Heer),
- de opdracht om te leven in dankbaarheid (eucharistie!!) voor Gods aangezicht niet alleen op zondag maar alle dagen van ons leven
- gemeenschappelijkheid als gemeente van Christus tot aan de dag vandaag.
In één punt in plaats van 12
Bovenstaande 12 punten kun je ook zien als een zeer verdichte samenvatting van de 66 Bijbelboeken. Om het nog puntiger te zeggen: we vieren tijdens het Avondmaal de vrijspraak die God ons schenkt. We leven in vrijheid vanuit de vergeving door de liefde van God. We hebben de verwachting dat de gebroken wereld door God vernieuwd en geheeld zal worden. Met elkaar volharden we in dat verlangen met Jezus Christus als onze gastheer door de Heilige Geest. Dat alles in het teken van de dankbaarheid.
Hoe vieren we dat “wat”
Bij de concrete uitvoering van het Avondmaal denk je wellicht snel aan wát we uitdelen: brood en wijn. Deze tekenen delen we uit ná
- de korte uitleg door de voorganger van de betekenis van het Avondmaal. Niet alleen elementen uit de 12 punten, ook gaat het om zelfbeproeving (zie 1 Kor.11,28): voor we daadwerkelijk brood en wijn delen met elkaar, dan hebben we dus eerst in de spiegel van onszelf te kijken.
- de instellingswoorden die beginnen met “Dit is Mijn lichaam” en met: “Dit is Mijn bloed”.
Het brood in de vorm van een kruis wordt door de voorganger in tweeën gebroken. De wijn wordt uit de grote zilveren kan in een zilveren beker gegoten.
Tijdens de viering wordt eenvoudige, aansprekende taal gesproken, zodat iedereen, van jong tot oud kan begrijpen wat er gevierd wordt. Natuurlijk, we spreken Nederlands en geen Latijn. Het gaat om wat óplicht uit alle mystiek. De taal dient uitnodigend te zijn, met eerbied en vol vreugde. Het Avondmaal is als een feestje. Waar mensen met vreugde vieren, dat is aantrekkelijk – wie weet dat de kerkdiensten waar we avondmaal vieren nog meer bezoekers gaan trekken dan een ‘gewone’ kerkdienst.
- de voorbeden, aangedragen door gemeenteleden en door de voorganger, worden besloten met een gezamenlijk gebeden “Onze Vader”;
- bezinnende samenzang waar wordt gefocust op hét moment van ontvangen en delen.
Iedereen wordt uitgenodigd door een ambtsdrager naar voren te komen om een stukje brood te ontvangen. Dan is er even gelegenheid om het brood op te eten. Van de diaken krijgt u de wijn of druivensap aangeboden. Dit alles gebeurt lopend.
Tijdens het lopen speelt de organist meditatieve muziek met verwijzingen naar de liederen die we hebben gezongen of bekende muziek uit de lijdenstijd en Paastijd.
Offerbrood
De kerkenraad van de Alexanderkerk heeft de keuze gemaakt, dat de stukjes witbrood die we nu uitdelen wordt vervangen door offerbrood. Dat is synoniem voor het woord ‘ouwel’ of ‘hostie’. Bij deze twee laatste termen heeft u wellicht een directe associatie met de roomse mis. Omdat te vermijden kiest de kerkenraad voor de term offerbrood. Wat mij betreft een Bijbelse keuze, want het offerbrood (of: toonbrood) komt al voor in het Oude Testament.
In de tabernakel, de mobiele tempel tijdens de woestijnreis van het volk Israël, en in de tempel van Salomo in Jeruzalem was een tafel te vinden met daarop 12 toonbroden of offerbroden: platte ronde schijven brood die per stuk zo’n vijf kilo (!) wogen die iedere wek werden vervangen met verse. Zie bijvoorbeeld Exodus 40, vers 21 t/m 23.
Net als de altijd brandende lamp zijn deze 12 broden een teken van Gods aanwezigheid. Brood is het resultaat van meel, water en andere ingrediënten afkomstig uit de natuur, de schepping van God.
Betekenis van het offerbrood
Al doet de naam het wel vermoeden, maar offerbrood is niet bedoeld dat God dat zou opeten.
Het Oude Testament zegt er verder weinig over wat de precieze betekenis is van de broden. Ze kunnen bedoeld zijn als:
- een offergave door het volk
- symboliek dat het volk God steeds vereert, zelfs als er niemand in de tempel is
- de broden zijn zichtbare tekens van Gods zorg voor zijn verbondsvolk Israël
- de broden vormen een zichtbare verwijzing, dat God er ís
- verwijzing naar de 12 stammen die het volk Israël rijk was – het volk is constant in het oog van God.
De ronde vorm van het brood is door de tijd overgenomen door de Vroege Kerk. En we zien dat ronde brood tot aan vandaag in de roomse Kerk. De priester breekt een toonbrood, een flinke cirkel, boven het altaar. Degenen die de hostie willen ontvangen krijgen een klein rondje ouwel gemaakt van een bepaald soort tarwemeel. Misschien aardig om te weten: het woord hostie komt van het Latijn: hostia est – “dit is het Offer”.
Offerbroodjes
De bezinningsgroep heeft de kerkenraad voorgesteld om in plaats van stukjes wit brood dat toch vaak kruimelt en niet altijd even vers smaakt, nu ‘offerbroodjes’ uit te delen. De voorganger geeft zo’n rond plat stukje aan de deelnemer. De ontvanger doopt zelf het offerbroodje in een beker wijn. Het offerbroodje smelt direct in de mond.
De kleur van de wijn
Er was ook nog discussie over de kleur van de wijn. We zijn tot nu toe gewend om rode wijn (of druivensap) te schenken. De kleurt rood doet denken aan het bloed van Jezus dat voor ons vergoten is. Jezus was zelf bekend met rode wijn. Toentertijd was rode wijn heel dieprood met veel meer rauwe randjes wat betreft smaak dan tegenwoordig.
Witte wijn kan ook gebruikt worden, want daar begint de Sedermaaltijd mee als de joden met Pesach de uittocht uit slavenland Egypte gedenken en vieren. Jezus viert met zijn leerlingen het Pesach in de nacht voordat Hij wordt overgeleverd. Alleen geeft Hij daar nu een geheel nieuwe invulling aan door zijn eigen leven te geven tot bevrijding van alle mensen uit de slavernij van de zonde.
Er is, bij mijn weten, in de kerkgeschiedenis nooit een duidelijke keuze gemaakt voor welke kleur wijn we gebruiken tijdens het Avondmaal. Daarom wordt de komende tijd afgewisseld tussen wit en rood.
Praktisch en hygiënisch
Gebruik van offerbrood en dopen in wijn is én praktischer én hygiënischer én logistiek efficiënter. Zo kan de deelnemer rustig naar de eigen zitplaats in de kerk gaan zitten.
Met vreugde, waardigheid, respect en openheid voor elkaar willen we de liefde van God voor alle mensen vieren en beleven in het Avondmaal, ook in de tekenen van offerbrood en wijn.
ds Robert-Jan van Amstel
Bezinningsvragen:
- Hoe bereidt u zichzelf voor op de viering van het Avondmaal?
- Welke betekenis heeft het Avondmaal voor u?
- Welke emoties ervaart u tijdens de viering van het Avondmaal?
- Zou u het Avondmaal iedere week willen vieren of een paar keer per jaar?
- Kunt u zich vinden in de uitleg om van gewoon brood over te gaan naar een offerbroodje?
- Ervaart u tijdens de viering van het Avondmaal de vrijspraak die verkondigd wordt in de tekens van brood en wijn? Of is er een andere ervaring?
- Wat mist u aan de huidige manier waarop wij als Alexanderkerkgemeente het Avondmaal vieren? Waarom is dat voor u belangrijk?
====================================================
Bovenstaande tekst en bezinningsvragen zijn in augustus 2019 gepubliceerd in het kerkblad Kerkvenster van de Protestantse Gemeente “Alexanderkerk” in Rotterdam – Alexander. Hierin is verwoord de theologische en praktische bezinning die in een commissie en in de kerkenraad heeft plaatsgehad. Hier en daar heb ik de tekst in het kader van deze blog aangepast.
Dit delen:
Ontdek meer van [ iBelieve ]
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
