Liefst zou ik gewoon direct met de deur in huis vallen en “Nee” willen antwoorden op de vraag of de hel bestaat. Niet langer zou ik er omheen willen draaien. Over het thema “hel” heb ik afgelopen jaren verschillende keren gesproken tijdens Bijbelstudiegroepen en tijdens individuele pastorale gesprekken. Nagedacht met jongeren en ouderen. Iedere keer valt me op hoe bepaalde angsten zich laten horen als de hel ter sprake komt. En bij de meesten is die angst door anderen aangepraat. Daarbij: de tendens bespeur ik ook, dat de hel steeds minder in beeld is. Klik hier voor een voorbeeld eerder in 2020. Er wordt zelfs een studiedag aan gewijd bij de Theologische Universiteit Kampen, vrijdag 14 februari 2020, klik hier.
Bij mijn zoektocht en nadenken over deze ingewikkelde thematiek heb ik natuurlijk de bijbel gebruikt als bron. Daarbij heb ik diverse boeken en artikelen gelezen. Diverse (Nederlandstalige) blogs, zoals van ds Mirjam Kollenstaart, ds Wim de Bruin en Paul Delfgaauw, hebben mijn aandacht gehad en geholpen bij de vorming van een eigen mening.
Driscoll: “Geen christen? Dan naar de hel”
In januari van het jaar 2014 trof me een tweet van de Amerikaanse dominee Mark Driscoll:
https://twitter.com/PastorMark/status/421674123132416000
Hij kan het blijkbaar zeggen en in mijn onderbuik voelde ik boosheid en irritatie. Meer dan 1000 retweets. En diverse twitteraars hebben deze tweet als favoriet opgeslagen. Zijn hier mensen bij die het met Driscoll eens zijn? Een paar maanden later hak ik de knoop nu echt door voor mezelf: Bestaat de hel? Nee, niet zoals de christelijke Kerk deze heeft geleerd in de kerkgeschiedenis.
Al jaren ben ik bezig om grip te krijgen op de categorieën “kwaad”, “hel” en “satan”. Inderdaad, je leest het goed. “Satan” zet ik als categorie neer, omdat satan geen figuur is die functioneert zoals God de Levende is. God is God, er is niet nog een god of anti-god aan te wijzen. Ik weet dat er meer nuanceringen zijn aan te brengen, zowel vanuit de bijbel als uit de christelijke traditie als uit pastoraal oogpunt. Ik kies daarom al schetsend en redenerend een aantal aspecten en streef dus geen volledigheid aan.
Nedergedaald ter helle
Eén van de triggers om mij nader te bezinnen op het wel of niet bestaan van de hel is de zinsnede “nedergedaald ter helle” zoals we die kunnen vinden in de Apostolische Geloofsbelijdenis, één van de oudste belijdenissen van de christelijke Kerk. Voor mij werd en wordt meer en meer duidelijk dat de bijbel geen eenduidig, systematisch beeld bevat omtrent (een) hel of (een) ruimte die door het het menselijk, collectief geheugen is gestoffeerd met zwavel, vuur, enorm lijden, eeuwigdurende pijniging en raar rood figuur met bokkenpoten en hoorntjes op het hoofd.
Aanstippend en beseffend dat de nuance zeker aangebracht dient te worden, wil ik toch hier en daar bladeren in de bijbel. Er zijn diverse methodes van lezen, redactie-kritisch, literair kritisch, bijbels-theologisch, lineair-lezend etc. Ik probeer in kort bestek een rode lijn aan te wijzen.
Bijbelse bronnen
Waar ik in het Oude Testament vooral op stuit is het beeld van een onderwereld, she’ol in het Hebreeuws, als een poel van rust; een wereld vol nivellering. Koning, keizer, admiraal, slaaf, dienstknecht – ze worden allemaal gelijk aan elkaar. Zie bijvoorbeeld Job 3, vers 17 t/m 19. In het Nieuwe Testament is het opvallend dat in de evangeliën meer (!) wordt gesproken over de dodenwereld (of: Gehenna), dan in de brieven van de eerste theoloog Paulus. Terwijl Paulus wat betreft datering ouder is dan de op schrift gestelde evangeliën.
In het evangelie van Matteüs horen we Jezus Christus spreken over een ‘plaats’ van de uiterste duisternis met volop geknarsetand en gejammer (Matteüs 8, vers 12). Zouden Zijn gedachten dan uitgaan naar iets wat niet van deze wereld is, buitenaards? Alsof er naast het huis van Zijn Vader (Johannes 14) nog een ander ‘huis’ is te vinden als wrang tegenbeeld van wat in Gods Huis is te vinden.
Baäl
Net als in Marcus 9, vers 47 en volgende waar Jezus spreekt over het Gehenna (ook vertaald als hel), had Hij concreet het Hinnom-dal ten zuiden van Jeruzalem voor ogen waar ooit de Kanaänitische Baäl-cultus werd gevierd met brand- en mensenoffers (1 Koningen 11,7; zie ook 2 Kronieken 28,3; 33,6). Na de Babylonische Ballingschap wordt deze plaats gebruikt voor het verbranden van dier- en ander afval. Een paar eeuwen laten de Romeinen daar veroordeelde misdadigers verbranden. De geur is daar niet welriekend geweest, laat staan dat daglicht zuiver heeft kunnen schijnen.
In het Evangelie van Lucas horen we van de arme Lazarus en de rijke man in de gelijkenis die Jezus vertelt (Lucas 16, vers 19). Een gelijkenis, geen harde dogmatiek. Een waarschuwing en een appèl, geen stok om mee te slaan. Geen dan en straks, maar hier en nu. Nú kun je leven zoals God dat ons geschonken heeft, zoals de Tien Woorden en de samenvatting van de wet door Jezus Christus Zelf.
Waar Paulus nauwelijks een woord loslaat over de hel, zien we in het laatste Bijbelboek Openbaring meer aanknopingspunten voor wat uiteindelijk in de geschiedenis van de westerse christelijke Kerk een uitgebreide hel is geworden.
Zon in de vuurpoel
We komen in Openbaring beelden tegen als “de poel van vuur”, “zwavel”, “de tweede dood”… Wie kan mij uitleggen van wíe de vuurpoel (Openbaring 20, vers 14) eigenlijk is? ‘Waar’ kan deze gevonden worden? Het oude, toenmalige Griekse wereldbeeld was vooral geocentrisch: de bolvormige aarde staat in het middelpunt en de andere hemellichamen draaien erom heen. Ik las ergens een Grieks verhaal geschreven uit die tijd (bron weet ik niet meer; de aarde is in dat verhaal plat), dat de zon als godheid wordt geboren uit een vuurpoel ergens in het westen, voorbij de horizon.
De zon (Helios) doet zijn ronde en dooft ‘ergens’ in het water in het oosten. De vernietigende én scheppende kracht van vuur was voor de Grieken hulpmiddel om mensen te straffen, denk aan de bestraffing van Antipas (Openbaring 2), waarvan het verhaal gaat dat hij in een koperen, holle replica van een stier werd geplaatst. Het omhulsel werd verhit door vuur. Zo stierf Antipas, de betrouwbare getuige van Jezus Christus, een gruwelijke marteldood terwijl hij zijn geloof bezong…
Zou Johannes die het laatste boek heeft geschreven, gedacht hebben aan strafmethodes van de Romeinse overheid die de christenen steeds minder kon luchten? Is de vuurpoel niet eerder een door Johannes geleend woord uit die tijd? Het boek Openbaring is vooral ook een troostboek voor de vervolgde christen. Niets is zo bemoedigend als een vervolgd christen te horen krijgt dat de onderdrukker, de Romeinse keizer en zijn kompanen, uiteindelijk zélf worden geconfronteerd met hun eigen martelwerktuigen, al dan niet op aarde…
Hemel en hel-debat
We maken een stap naar 2012, de maand april. Het Nederlands Dagblad heeft een avond gewijd aan een hemel en hel-debat in Utrecht onder leiding van Andries Knevel. Ik was daar aanwezig en had me voorbereid door o.a. het boek van Rob Bell te lezen: “En de meeste van deze is… liefde. Een eerlijk boek over hemel en hel” (uitgeverij Kok, Utrecht 2012) Als ik me nu moet herinneren wat ik gelezen heb, dan is er maar weinig blijven hangen in mijn geheugen, dat zeg ik eerlijkheidshalve en dat zegt ook wel iets over het boek. Er staan mooie oneliners in en krachtige voorbeelden, maar echt overtuigd was ik niet.
Tijdens de debatavond schreef ik o.a. onderstaande tweet,
#hemelhel De hel is een maaksel van mensen. Want waarom spreekt God niet over de hel tijdens de schepping van hemel en aarde?
— Robert-Jan van Amstel (@Eudokia) April 26, 2012
Tegenhanger
Collega ds Wim de Bruin (predikant van de Christelijke Gereformeerde Kerk) was ook bij deze debatavond aanwezig. In een blog heeft hij mijn tweet opgenomen nav. zijn ervaringen mbt. het hemelhel-debat, klik hier. Ds De Bruin verwoordt in zijn blog een paar gedachten die bij mij haken. Hij schrijft onder andere:
De hel is niet zoals de hemel een schepping van God. Alsof God naast zijn eigen woning nog een folterkamer heeft ingericht voor zijn vijanden. De hel, dat is wat de mensen van Gods schepping hebben gemaakt en nog steeds maken. Net zoals het kwaad niet meer is dan de afwezigheid van het goede, zo is hel de afwezigheid God. Zo bezien doet de hel haar intrede als de mens uit het paradijs verjaagd wordt.
Jezus zelf heeft het dan ook niet over de hel als tegenhanger van de hemel, maar als tegenhanger van het koninkrijk van God (Luc. 13:28), ofwel de vernieuwde schepping. Een nieuwe schepping die opnieuw wordt aangeduid in de tweeheid van hemel en aarde (Opb. 21:1).
De zinsnede waar ds. De Bruin spreekt over de intrede van de hel als de mens uit het Paradijs wordt verjaagd, is een aansprekende gedachte. Ik ben benieuwd waar hij in de Schrift de intrede van de hel kan aanwijzen, want exegetisch staat hij wat dat betreft zwak. Of zou hij de moord van Kaïn op zijn broer Abel als een helse daad beschouwen?
Heeft God mensen voor de dood geschapen? Nee
Ik kon en kan me niet voorstellen én geloven dat God mensen voor de eeuwige dood heeft geschapen, laat staan voor een gruwelijke marteltijd ergens in een hel. De kruisdood van Jezus Christus en zijn opstanding uit de dood worden voor mij betekenisloos als de hel zou bestaan. We horen Jezus Christus toch zelf zeggen in Johannes 12, vers 32 dat Hij iedereen naar zich toe zal halen, als Hij van de aarde omhoog geheven wordt. Vanuit mijn geloof ga ik ervan uit dat Jezus echt iedereen op het oog heeft.
We sterven hier een keer, hoe, de wijze waarop, etc. daar is geen hemels draaiboek voor. Soms zijn het de scherpe rafelranden van de schepping die de mens verwonden, vaker wat de mensen elkaar aandoen. Ik besef me goed, wanneer ik zeg dat de hel niet bestaat, dat er pastoraal allerlei andere vragen en gedachten loskomen. Hoe zit het dan met mensen die moord op hun geweten hebben of dat nu met één is of in de miljoenen (bijvoorbeeld Hitler of Stalin)? Hoe zit het dan met hen die hier naar hartenlust kun kerfstok vol krijgen ten koste van de ander of van de samenleving? Is er rechtvaardigheid, wordt er door God uiteindelijk nog een rekening vereffend?
Bij God uitkomen
Na het sterven kom je bij God uit. Elke adem gaat terug naar God (Prediker 12). Wat daarna gebeurt, dat weet niemand.
Ik hoop en bid zoals God zich kenbaar heeft gemaakt in Jezus Christus, dat Hij liefdevol is, genadig, geduldig, trouw en waarachtig.
Hier en nu krijg ik van God de kans en de mogelijkheid om de hel definitief te doven met mijn eigen emmer levend water tezamen met alle anderen.
Robert-Jan van Amstel, 10 juni 2014 (publicatie); revisie: 12 februari 2020
Dit delen:
Ontdek meer van [ iBelieve ]
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
#hemelhel De hel is een maaksel van mensen. Want waarom spreekt God niet over de hel tijdens de schepping van hemel en aarde?—
Robert-Jan v. Amstel (@Eudokia) April 26, 2012
Zonder zondaars is er ook geen hel nodig. Dus bij de schepping geen noodzaak om een hel te scheppen.
Dag Naam, in eerste instantie kan ik je gedachte onderstrepen. Tegelijk de vraag: waarom worden zondaars eerst direct gestraft door God in de begintijden van de bijbelse geschiedenis (zonder hel) en zien we door de tijd heen dat de straf voor de zondaar(s) (vaak een volk) wordt ‘uitgesteld’ na de dood?
Je hebt gelijk dat ik geen exegetische onderbouwing lever voor mn proefballon dat de hel haar intrede doet bij de verjaging uit het paradijs. Het is dan ook eerder een theologische consequentie van de gedachte dat ‘hel’ vooral de wereld is waaruit God zich terugtrekt, dan wel weggeduwd wordt… Benieuwd wat je van die gedachte vindt.
De gedachte van jou prikkelt natuurlijk 😉 Waar in de Schrift vindt jij aanduidingen dat God zich terugtrekt van de wereld met als gevolg de hel al dan niet op aarde? N.b. Het beeld van Deus Absconditus is me bekend.
Zijn de begrippen hemel en hel niet een voortbrengsel van de beperkte kaders die wij mensen hebben in osn denken? Het eindproduct van ons beleven dat alles beloond danwel bestraft dient te worden? Of is ons hemel-hel beeld het resultaat van ons onvermogen om verloren (lees gestorven) leven los te laten?
Ik leef in een vol vertrouwen dat het na mijn dood hoe dan ook goed zal zijn. Waar ik heen ga? Geen idee. Of ik uberhaupt ergens heenga? Geen idee. Wel heb ik een rotsvaste overtuiging dat het goed zal zijn. En een hel past dus zeker niet in mijn beeld.
Tja, en voor dit alles heb ik geen enkele theologische onderbouwing, die kant laat ik dan weer aan jou over Robert-Jan…
Al het goede heeft een echo in de eeuwigheid, dus als je die van jou zelf al hoort … 😉
Boeiende materie..! Het schuurt bij mij af en toe dat ik het ‘pastoraal’ zo’n fijne gedachte vind dat de hel mogelijk niet zou bestaan. En dan bedoel ik eigenlijk niet het pastoraat onder christenen, maar de ‘pastorale’ omgang met niet-gelovigen. Het is natuurlijk volstrekt duidelijk dat ‘zij’ soms minstens zo’n goed leven leiden als ‘wij’- dus is het een prettige gedachte als de hel niet zou bestaan en iedereen ‘goed’ terechtkomt. Zoals toch de meeste niet-gelovigen al denken. Op de atheisten na, wil liever niemand klaar zijn na dit leven, maar hoopt iedereen op iets beters. Dit is een andere kant dan jij beschrijft in jouw uitgebreide stuk, maar voor mij een punt waar ik soms mee worstel. Ik weet het niet, ik neig vooralsnog nog steeds naar ‘wel’. Maar dan in de zin van ‘de plaats waar God níet is’ – beetje C.S. Lewis als ik me niet vergis. Bedankt RJ, voor dit mooie stuk!
Dank je wel, Josee, voor je reactie! Zelf ben ik ook nog niet uitgedacht. En je vraag die je ter berde brengt neem ik mee in mijn eigen zoektocht.
Dank je wel voor dit weldoordachte stuk, er helemaal uitkomen blijft lastig nu en ook in de toekomst, we gaan het allemaal beleven!
Amen 😉
Dit is op Breydelstad – Den Brugsen Protestant herblogden reageerde:
De mens geboren in de hel of de hemel, naargelang de luchter boven zijn hoofd bij de geboorte of … de vuilnis naast hem.
Nog een reactie, je blog blijft me bezighouden, heb inmiddels ook je aangegeven links naar andere blogs gelezen. En hoewel ik het stuk van Ruytenberg minder vind aanspreken, schrijft hij in zijn reacties – op andere reacties op zijn blog – het volgende, wat me dan weer érg aanspreekt en misschien voor mij gevoelsmatig wel het dichtste bij ‘hel zoals ik denk dat ie is’ komt; ‘Het lijkt er op dat u me verkeerd begrijpt. Ik geloof dát iedereen God’s liefde zal ervaren, maar dat dit lang niet voor iedereen prettig zal zijn. Op aarde zien we ook al wel gebeuren dat het ontvangen van liefde, die niet eens volmaakt is, eerder een moeizaam proces is.’
excuus; de blog is van Delfgaauw, de reactie van Ruytenberg 🙂
Heb jij dan beeld bij wat het onaangename kan zijn van Gods liefde?
Eerlijk gezegd geloof ik niet zo in de hel. Ook niet in de dood trouwens. Of de discontinuïteit die wij als levenden ervaren ook zo geldt voor de mensen die ons ontvallen is nog maar de vraag. Maar dit ter zijde.
Uiteindelijk lijkt het mij principieel onmogelijk dat er een eeuwige verdoemenis bestaat. Dan zou het werk van Jezus voor niets zijn geweest. Dan zou de God van liefde en genade op een bepaald punt toch tekort schieten.
De hel is voor mij een beeld. Een waarschuwing. Een opgeheven vinger. Zoals in het verhaal van de rijke man en de arme Lazarus. Het vraagt om onze volledige inzet om dat wat scheef zit zo veel mogelijk hier en nu recht te zetten.
Natuurlijk blijft er – zeker voor ons gevoel – na de dood nog heel wat om recht te zetten over. Maar de vergeving van God kan m.i. pas volkomen zijn wanneer wij elkaar vergeven zoals God ons vergeeft. Dat bidden we iedere zondag.
Op een bepaalde manier creëert ieder mens daarmee misschien wel zijn of haar eigen hel. Zo lang gevoelens van haat en wrok gekoesterd worden, is er voor mensen geen plek in de hemel. Geen plek op de plek waar de liefde volkomen is.
In de loop van de eeuwigheid denk, hoop en geloof ik dat ieder mens wel tot die volkomen liefde in staat moet worden geacht. Anders moeten we t.z.t. nog concluderen dat er geen hemel kan bestaan.
In de tijd voor de eerste Paasdag, vnl. in het oude testament, gaan mensen na hun sterven naar de hel waar vlg. de gelijkenis van Jezus ( Lazarus/rijke man) 2 van elkaar gescheiden afdelingen zijn voor resp. de gelovigen en ongelovigen. De zonden zijn nog niet vergeven door het sterven van Jezus dus kunnen zondige mensen nog niet bij God in de hemel komen.
Na het sterven van Jezus is Hij “nedergedaald ter helle” en heeft de gelovigen als “krijgsgevangenen” meegenomen naar de hemel. De zonden waren vergeven, de weg naar God in de hemel was voor hen open.
Gelovigen die nu sterven gaan direct naar de hemel. Hun zonden zijn, door Jezus bloed, vergeven.
Misschien wel de evangelische versie, maar toch…….
Nog even ter aanvulling: Na Jezus sterven scheurde het voorhangsel wat scheiding maakte tussen het heilige en het heilige der heiligen in de tempel. Er was dus geen scheiding meer tussen God en mens want de gelovige mensen waren bij God in de hemel.
Kom je alleen in de Hemel als je opnieuw geboren bent ? Dus als je oprecht en openlijk zegt dat de gelooft dat Jezus met de kruisiging alle zonden op zich genomen heeft van alle mensen, ook de zonden van jou ? En dat je je best doet om je aan de 10 Geboden te houden ? En de mensen dan die niet opnieuw geboren zijn ? Neemt God die niet op in zijn Koninkrijk ? Moeilijk hoor, maar ik denk dat God uiteindelijk iedereen opneemt, maar dat wel iedereen verantwoording moet afleggen over zijn daden. En wij mensen mogen niet oordelen over onze medemens. Ook de (in onze ogen) de grootste zondaars komen denk ik in de Hemel. Het grote woord is vergeving.
Amen 🙂
Wat verfrissend om zo een mooi opgebouwd artikel over de hel te lezen. Ik ben hier erg blij mee. Te vaak wordt je er mee om de oren geslagen. Ik laatste maandag nog bij een bijbels studie. Hartelijk dank. Ik vind sowieso de toon van uw preken mild en voor iedereen geschikt. Een herademing. Tegengif. Helaas ben ik weg verhuisd uit Amsterdam dus komen kan ik niet zo vaak maar gelukkig is er internet. Ik ga deze blog, toevallig gevonden vandaag, zeker bijhouden. Bedankt dominee!
De dominee is nog milder dan Jezus, en dat is niet eerlijk, want Jezus is God.
Ik snap niet zo goed wat je hiermee bedoelt, Gerard.
Ik vond de blog bestaat de hel heel interessant om te lezen. Heb geprobeerd alles zo duidelijk mogelijk bij mezelf te laten binnen komen. En ook heel interessant al die reakties van voorgaande jaren. Ik vind het niet gemakkelijk. Ik geloof zelf niet dat er na dit leven naast de hemel een hel bestaat. En wat ik altijd zo moeilijk vind en dat zijn twee tegen polen, dat ik bijvoorbeeld net op het nieuws weer hoor dat er door een man 29 mensen zijn dood geschoten in een kerk en vele gewonden. Hij zelf is ook dood op hem geschoten door een ander mens was daar niet aan overleden maar is later dood gevonden in een auto. Is nog niet duidelijk of hij zelf moord heeft gepleegd.
Een heel ander iets ik heb veel warme liefdevolle mensen om mij heen die o zo goed voor mij en anderen zijn, maar niets met God hebben. Bij een liefdevolle God vind ik het niet passen dat God geen plaats voor hun zou hebben. Aan de andere kant ik geloof al mijn hele leven bid ga naar de kerk ben veel met God bezig dus hoop zeker dat ik bij God in de Hemel zou mogen komen, zou God dan anderen plannen hebben met die goede vrienden? En een man die 26 mensen dood schiet denk ik dat een God van Liefde daar voor geen plaats heeft in de hemel. Wat gebeurd er na de dood met hem?
Er zijn zoveel invullingen in de bijbel die ik gelezen heb, ik kan het allemaal niet met elkaar rijmen. Ik vind het toch een mysterie hoe God over alles zal oordelen na onze dood wat voor mens je ook bent geweest hier op aarde. Want écht weten er is nog nooit iemand na de dood geweest die ons heeft kunnen vertellen dit heb ik ervaren. Daarom laat ik het liever aan God die voor mij LIEFDE is over, en kan me het beste verenigen met dat elk mens God verantwoording over zijn leven moet geven, en dan zal je pas werkelijk kunnen ervaren welke beslissing God daarover heeft, maar zelfs als je heel slecht geleefd hebt geloof ik nog niet in een eeuwig durende hel voor jou, maar ook niet dat God je dan welkom heet in zijn liefdevolle koninkrijk. Ik denk aan de woorden die ik vroeger heb gehoord met begrijpen zal het niet gaan, neem het onbegrepen aan. Want het is een geloof.
Dag Betty, dank je wel voor je uitgebreide reactie. Ik herken je gedachtegangen helemaal. Het blijft een mysterie. Er zijn diverse signalen in de Bijbel. Welke rol speelt God? Ik heb nog even om na te denken over de preek van a.s. zondag 12 november 2017 bij DmB 🙂