Advent en kerst in de kunst (5) – “Dode plaats”

Is de geboorteplek van Jezus in Bethlehem een dode plaats? Deze vraag borrelt in mij naar boven tijdens het lezen van het geweldige boek van Stefan Paas, Vrede op aarde, inmiddels in derde druk verschenen. Een “dode plaats” beschrijft een plek in de tijd of punt op een landkaart “waar niets is, waar alles de andere kant op wijst, en waar de onmacht ons overspoelt”. Een dode plaats is in eigen woorden een bepaalde toestand waar mensen geen kant op kunnen, kansen verdampen en doodsheid voelbaar is in ideeën, emoties en de ziel.

Dode plaats & Genade

Een dode plaats is dus geen klaargemaakte theaterruimte voor God om de mooiste alternatieven te demonstreren: “Het is hier waar we aangeraakt kunnen worden door genade.” (Paas, p.42) Onze zwakheid is “als een kraamkamer van het leven met God” (p.45) Waar Paas vooral verwijst naar Jezus’ dood aan een kruis en de doorbraak van nieuw leven, blijf ik in het kader van advent en kerst haken bij de vraag of de geboorte van Jezus waarin God Zelf als mens onder de mensen is geworden, een dergelijke aanraking van genade is “waar Gods heil zichtbaar wordt” (p.46) en “waar Hij zich diepgaand verbindt met zijn schepping” (p.111).

Herodes

Dat Jezus is geboren in of op een dode plaats zie ik onder andere terug in het moment van de gruwelijke keuze van koning Herodes. Zodra hij de vraag van de magiërs uit het Oosten verneemt, waar de “koning van de Joden is geboren” (Matteüs 2, vers 2 NBV21) schrikt hij hevig. Hij stelt alles in het werk om dat nieuwe leven te beëindigen. Jozef wordt via een engel in een droom gewaarschuwd met Maria en de nieuwe boreling te vluchten naar Egypte (vers 13). Opnieuw krijgt Jezus een dode plek toegewezen. Hij moet over de landsgrenzen heen naar in een land waar eeuwen eerder de eerstgeborenen werden gedood als de laatste plaag voordat het volk van Jakob het slavenhuis mocht verlaten op weg naar het beloofde land.

In de schilderkunst zijn diverse werken te vinden waarop deze reis van het gezin is uitgebeeld en weergegeven. De kunstschilder Caravaggio (1571-1610) heeft als 26jarige een prachtig werk gemaakt: “Riposo durante la fuga in Egitto” (Rust tijdens de vlucht naar Egypte; 1597) waar ik iets terugzie van een dode plaats waar de mens geraakt kan worden door de genade van God.

Buiten-Bijbelse verhalen over Jezus

We zien haast fotorealistische weergave van een muzikale picknick in het schone en groene Lombardije-gebied in het noorden van Italië. Heel wat anders dan je verwacht, want de reis van Maria en Jozef gaat vooral door stoffig en ruw woestijn. Caravaggio baseert zijn schilderij op een zogenoemde buiten-Bijbelse traditie die ik zelf niet kende.

Bij nadere oriëntatie blijken verschillende verhalen en legenden te zijn ontstaan over de periode van Jezus’ 13^e tot 30^e levensjaar waarover niets wordt verteld in de Bijbel. De ene vertelt over een sacherijnige Jezus die zat te klieren met zijn almacht. De andere over de rustige jaren als timmermanszoon in Nazareth. Ook rondom de vlucht naar Egypte zijn diverse verhalen geboren en één daarvan heeft Caravaggio als bron gebruikt. Dit kon nog voordat de Roomse Kerk de schilders verbood om nog langer verhalen te schilderen die niet in de Bijbel te vinden waren.

Jezus schept groen

De legende die Caravaggio via het penseel verbeeldt, vertelt onder meer dat deze plek van rust en overvloed midden in de woestijn van Sinaï is geschapen op commando van Jezus zelf. Net zoals zijn Vader doet in Genesis 1: een wereld scheppen bewoonbaar en gezegend voor mens en dier. De bomen geven vruchten om te eten. Tegelijk zien we Jozef die wat vermoeid kijkt. Maria slaapt net als haar kind Jezus. Er is geen verwijzing naar goddelijkheid zoals een diadeem rondom het hoofdje.

Muziekengel

De engel die we alleen op de rug zien, heeft een lieflijke uitstraling. Als een Orpheus speelt hij muziek. Zelfs de ezel wat verscholen achter Jozef lijkt betoverd te worden door het spel. Opvallend hierbij is de haast naakte verschijning van de engel waar het witte kleed nog wel wat bedekt. Ik vind het knap hoe Caravaggio de engel tot centraal figuur maakt zonder Jozef en Maria helemaal naar de achtergrond te verdringen. De engel vormt een splitsing: het droge en doodse dat we zien aan de kant van blootvoetse, arme Jozef wordt aan de andere kant van de muziekengel tot een weelderig groene omgeving waarin Maria en Jezus zich bevinden.

De muziek die de engel speelt is een deuntje uit de tijd van Caravaggio: een motet van de Vlaamse componist Noel Bauldeweyn. De tekst is genomen uit het Hooglied: “Quam pulchra es”, “Hoe mooi ben je, mijn duifje” (Hooglied 5, vers 2) Jozef is actief betrokken bij de uitvoering van de muziek door de bladmuziek vast te houden. Want de rol van Jozef in het evangelie is vooral een bijrol. Caravaggio wilde hem gewoon meer in beeld hebben.

Kraamkamer

De dode plaats – een gezin vol zorgen op de vlucht ergens in niemandsland – wordt een kraamkamer van schoonheid, liefde en toekomst. Kerst vieren in deze tijd van politieke onzekerheid of oorlog zoals in het land waar de kribbe van Jezus heeft gestaan alsook in Gaza en in Oekraïne, is voor mij onder meer oog houden voor waar het licht van God in Jezus Christus een weg zoekt en vindt, ook in de dode plaatsen anno 2023. Er is altijd ruimte voor vrede op aarde, dat geloof ik.

Robert-Jan van Amstel, 18 december 2023
(bovenstaande aangepaste tekst is gepubliceerd in het blad Confessioneel-Credo, dec. 2023, uitgegeven door Confessionele Beweging.

Foto banner: Stefan Paas via X, klik hier