Is geloven lui en laf?

“Geloven is lui en laf”. Woorden van Richard Dawkins. Misschien heb je weleens van hem gehoord. Afgelopen zaterdag was in de Sir Edmund-bijlage van De Volkskrant een interview met hem opgenomen. Dawkins is de inmiddels 76-jarige evolutie-bioloog, schrijver, denker en godsdienstdienst-basher – zo schetst interviewer Martijn van Calmthout zijn gesprekspartner. Klik hier naar Topics.nl voor het bewuste artikel.

Religie is dom

Inderdaad, godsdienst-basher pur sang. Religie, godsdiensten, geloof, goden – dat alles dient zo snel mogelijk van de aardbodem te verdwijnen. Het zou een hoop schelen aan geweld, aan onderdrukking, aan discussies en debatten, zo is de redenering van Dawkins. Diverse boeken heb ik van hem gelezen, waaronder zijn wereldwijde megabestseller “The God Delusion” (Nederlandse vertaling: God als misvatting, 2006) Met de tong tussen de lippen, zo stel ik me voor, schrijft hij genoegzaam op hoe achterlijk en stom hij religie vindt.

Natuurlijk verwijst hij naar de gruwelverhalen in het Oude Testament. Hij schildert God af als een tiran en een sadist. Het Nieuwe Testament heeft voor Dawkins een absoluut dieptepunt: God laat zijn eigen Zoon kruisigen, zodat het weer koek en ei wordt tussen God en mens, zo vat hij dat samen. Dat is voor hem voorbij het absurde. Hoe heerlijk om allerlei tegengestelde uitspraken in de Bijbel met elkaar te vergelijken. Daarmee wil hij  laten zien dat het Boek echt niets waard is als bron voor een moreel goed leven.

Af en toe had ik een glimlach bij wat hij schreef. Want schrijven kan Dawkins goed. Hij weet zijn beheerste Engelse humor goed te doseren. Maar de meeste leestijd werd ik niet echt koud of warm van zijn betoog. Hij overtuigt me niet. Hij scherpt me wél bij de vraag om waarom ik in God geloof. Ik vind het prima om vanuit het atheïsme geprikkeld te worden. Een goed gesprek is nooit weg, toch?

Goedkoop

Alleen, het interview met Dawkins van afgelopen zaterdag vind ik een echte domper en een wetenschapper onwaardig. Ik citeer:

“Ik denk dat juist wetenschappers moeten laten zien hoe beperkt en beperkend godsdiensten zijn. Geloven is lui en laf. Lui omdat je een verhaal voor waar aanneemt, zonder het te willen testen. Laf omdat je twijfel uitsluit die bij nieuwsgierigheid hoor. Snap ik het wel goed? Wat is hier gaande? Dat zijn de belangrijke vragen in de wetenschap”.

Je kunt je voorstellen, dat ik dit veel te goedkoop vind: godsdiensten op een hoop gooien door deze per definitie tot dwangbuizerij te reduceren. Als ik mijn eigen godsdienst, het christendom, beschouw, ervaar ik zeker geen beperkingen in mijn denken en doen. Bij uitstek ervaar ik het christelijk geloof waar ruimte is voor vragen, zoeken, twijfels, dus veel meer dan een gestold, stilstaand brok traditie.

Moralisme

Dit geloof is voor mij niet zozeer beperkend. Wel geeft het mij kaders zonder daarin beperkend te zijn. Anders zou het oeverloos worden en het christendom verdunnen tot smakeloze hap. Ik heb sterk het idee, dat Dawkins religies wil reduceren tot enkel moralistische denksystemen – hoe heeft een mens te leven? Op het pakket leefregels vol do’s en don’t-s rust een goedkeurend stempeltje van een ingebeelde god. Dit alles om mensen klein en onderdanig te houden. Tsja, ik vraag me of hij daadwerkelijk kennis heeft van bijvoorbeeld de christelijke religie en de volgelingen van Jezus, de mensen die dus in praktijk willen brengen wat God en Jezus leren?  Ik kan natuurlijk iets flauws zeggen over Dawkins die met kaders onderdanig is aan de evolutiebiologie met Darwin als zijn profeet. Dat doe ik maar niet.

Groeiboek

Wat mij dus steekt is beweren dat geloven lui en laf is. Waar haalt Dawkins het lef vandaan om dit zo te beweren? Tuurlijk, zoek de makke schapen die zich gemakkelijk schikken naar wat van b(B)oven wordt opgelegd. Echter, dergelijke ‘luiaards’ heb je in álle denk- en geloofssystemen. Vertel een goed verhaal en er zullen altijd mensen zijn die dat voor waar houden, zonder dat te willen testen. Is dat erg?

Ik ben als christen niet lui en laf. Het goede verhaal uit de Bijbel neem ik aan voor waar, zeker. Niet omdat dat pats-boem uit de hemel is komen vallen. Wel omdat alle verhalen in de Bijbel, alle teksten van wijsheid, wetgeving, psalmen en liederen, iets laten opklinken en opvangen van het mysterie en de ontmoeting tussen God en de mens.

De Bijbel is een groeiboek. Tekstueel afgesloten. Hermeneutisch nog steeds springlevend. Ik sta op de schouders van vele generaties bijbellezers. Ik heb veel geleerd, vastgehouden, ook losgelaten of achter mij gelaten. Daar is niets van luiheid te vinden. Laat staan lafheid. Ik probeer uit nieuwsgierigheid, uit mijn  geraakt-zijn door de Andere Zijde (sorry, kan ik niet verklaren), de verhalen te testen, althans: waar zit de kern van waarheid in die aloude woorden en waar sluit die aan bij het leven anno 2017? Want ook ‘het’ leven nu heeft een kern van waarheden of, postmodern gezegd, fragmenten van waarheden.
De Bijbel overleeft mij ook…

Schilderij zonder of met schaduw

Ik moet denken aan een prachtige uitspraak uit het boek “De Familie Golden” van Salman Rushdie dat onlangs is verschenen (citaat is door mij typografisch aangepast):

“Een wereld zonder mysterie is als een schilderij zonder schaduwen. Door te veel te zien toont het je niets.” (p.42)

Dawkins ijvert voor een schilderij zonder schaduwen. Alles moet in het neutrale licht van de wetenschap staan. Uiteindelijk toont hij dus aan dat er niets te zien is. Dat doet in mijn ogen onrecht aan het unieke en de kracht van creativiteit waar de mens mee behept is. De levenskracht die in de evolutie is terug te vinden vindt een geweldige uitweg in zoals kunstwerken, evolutionaire bijproducten pur sang. Dat geeft mij kwaliteit van leven en zicht op wat ik niet zomaar in de hand heb, wat mij overkomt. Deze fenomenale kracht van schepping verbind ik met een scheppende God die ‘zingend’ en sprekend een nieuwe wereld inluidt. Zingend, kijk zelf maar: Genesis 1 heeft de opbouw van een lied. Niet een feitenrelaas, nee, een lied met het refrein: “God zag dat het goed was”. Met verwondering kijken. Geef mij maar een goddelijk schilderij mét schaduwen.

Verwondering

Dawkins zegt iets in het Volkskrant-interview dat mij stiekem toch deugd doet:

“Wie openstaat voor de verwondering over de natuur en het universum, maakt prachtige dingen mee”

Nou, religieuzer kun je het niet krijgen… In de Bijbel kom ik deze verwondering op allerlei plaatsen tegen. In Job 37, vers 14 hoor ik de stem van geleefde en bescheiden wijsheid uit de mond van Elihu:

“Sta even stil en heb oog voor Gods wonderen”.

Wat is het verschil precies hoe ik als gelovige met verwondering kan kijken naar de rijkdom van deze aarde met hoe Dawkins naar de wereld kijkt? Ja, ik verwijs naar een bron van al dat moois: God.
En Dawkins, ja, die ziet geen schaduw in het schilderij, die wil het verklaren. Alleen lukt het hem niet. Want als je alles wilt zien, wordt je niets getoond. Ik vind het eerder lui en laf om de mogelijkheid van het bestaan van god per definitie uit te sluiten.

Intuïtie

De New Yorkse dominee en kerkplanter Tim Keller heeft een nieuw in het Nederlands vertaald boek met de toepasselijke titel Bij je volle verstand (2017) uitgebracht. Hij brengt op p.10 een belangrijk punt naar voren dat bovenstaande wat kan scherpstellen:

Zowel zij die in God geloven als zij die dat niet doen, komen op standpunten uit door een combinatie van ervaring, geloof, argumentatie en intuïtie.

Dat zie ik bij mezelf en bij Dawkins. In plaats van geloven (en gelovigen) als lui en laf neer te zetten, zou het Dawkins sieren als hij toegeeft niet alleen uit pure biologische wetenschap religies wil bestrijden. Bepaalde ervaring, overtuiging en intuïtie spelen een niet uit te gummen rol bij hem. Hetzelfde geldt voor gelovigen: ervaring, geloof, argumentatie en intuïtie vormen vier samenspel-lijnen voor geloof in God. Het gesprek tussen atheïsme en theïsme krijgt een warmere en verrijkende klank, wanneer niet enkel de verstandelijke en rationele argumentatie een rol speelt. Dat scheelt een portie gelijkhebberigheid.

ds. Robert-Jan van Amstel, 26 oktober 2017

P.s. in De Volkskrant van vandaag heeft Arnon Grunberg een to-the-point Voetnoot geschreven: